کتاب تاریخ ایران باستان (در سه جلد) نخستین کتابی است که به شیوه علمی و بر اساس مستندات و کشفیات باستانشناسی درباره گذشته تاریخی ایران نگاشته شد و هنوز هم مورد توجه است. این کتاب تنها به تاریخ ایران اختصاص ندراد، بلکه دایره‌المعارفی است در باب تاریخ و تمدن و فرهنگ گذشته ممالک مهم دنیا به ویژه یونان، روم، سوریه، مصر، عربستان، هند و… چنان که هنگام مطالعه این اثر تنها با تاریخ و سرگذشت سلسله‌های ایرانی ماد، هخامنشی،اشکانی و سلسله یونانی سلوکی آشنا نمی‌شویم، بلکه در زمینه تاریخ خاورمیانه امروز و یونان باستان اطلاعات دست اول خواهیم یافت.

از مجموعۀ 2 جلدی)فصل اول تا فصل پنجم کتاب حاضر در جلد اول معرفی شده است. نگارنده در فصل ششم، الگوی اول و دوم و نیز الگوهای مربوط به چهار مرحله بحران را در قالب “الگویی جامع بحران” گرد هم می آورد. این الگو درباره بحران یا جنگ خلیج فارس در سال 91_1990 در فصل هفتم بررسی می شود. در این فصل هر یک از مراحل بحران تجزیه و تحلیل شده، فرضیات به آزمون گذاشته شده و کاربرد الگو نشان داده می شود. در فصل نتیجه گیری کتاب آمده است: “… یک بحران، دربرگیرنده دو سطح پیچیده مرتبط با هم یعنی سطح سیستم بین بازیگران (بین المللی) و سطح بازیگر (سیاست خارجی) است می توان و باید بحران را در دو سطح، مورد تجزیه و تحلیل قرار داد؛ زیرا این دو سطح اطلاعات مکملی در مورد بحران به عنوان یک کل ارائه می دهند…. یک بحران بین المللی تعامل خصمانه و به احتمال زیاد خشونت و در طول جنگ تغییر موازنه نظامی را بیش از حد معمول نشان می دهد. به علاوه، آن واقعیات، ثبات سیستم و ساختار آن را به چالش می کشند. … یک بحران بین دولتی به طور منطقی چهار مرحله و دوره را دربر می گیرد: مرحله آغاز _ دوره قبل از بحران، مرحله گسترش _ دوره بحرانی؛ مرحله کاهش _ دوره ختم بحران؛ مرحله تاثیر دوره بعد از بحران… مهم ترین ابعاد توضیح داده شده بحران ها در این کتاب عبارت اند از: وقوع یک بحران تمام عیار که همان روند تصاعد است؛ نقش خشونت در تصاعد بحران؛ آغاز بحران؛ آسیب پذیری؛ فرایند کاهش تنش و تاثیر بحران. با رتبه بندی درج توضیح بحران ها با توجه به این ابعاد، یک طیف متغیر مستقل ظاهر می شود، که مهم ترین آنها عبارت اند از: بعد جغرافیایی، ساختار، سطح سیستم، مداخله قدرت های بزرگ و سازمان های بین المللی…”.

در آغاز این ترجمه با عنوان “آگاهی “خاطر نشان می‌شود” :فلسفه معتزلی در آغاز قرن دوم هجری/ هشتم میلادی با این مسئله بنیادی روبه‌رو می‌شود که : چه رابطه‌ای میان قدرت مطلق خدا و اختیار انسان وجود دارد؟ رابطه انسان با افعالش کدام است؟ معتزلیان، در پی اختلافاتی که میان هواداران و مخالفان نظام سیاسی آن زمان در گرفت، خود را با بحرانی در زمینه وجدان اجتماعی مواجه یافتند .این اختلافات هیچ گاه متوقف نشد و پس از اندک زمانی به صورت مواضع اعتقادی کم و بیش آشتی ناپذیری درآمد .مسئله بنیادی دانستن این معنی بود که آیا انسان در افعال خود آزاد است، یا تنها خداست که صاحب قدرت است و بنابراین آزادی انسان وهمی بیش نیست …به عبارت دیگر، سخن درباره تعارض میان قدرت مطلق خدا و اختیارات انسان است .مکتب معتزلی می‌خواهد با رعایت در عین حال هم قدرت خدا و هم اختیار انسان، راه‌حلی تالیفی برای این اختلاف بیابد :خدا مختار است که خوبی کند یا بدی ;انسان نیز مختار است …دغدغه معتزلیان صرفا اثبات آزادی مابعدالطبیعی انسان نیست ;آنها می‌خواهند، علاوه بر آن، ثابت کنند که او برخوردار از آزادی خلاق و واقعی است و می‌تواند به نحوی مختار و کاملا مسئول عمل کند .آنها این نظریه قدرت اموی را قبول ندارند که ادعا می‌کند که اقتدار خود را از خدا دارد، و حال آن که آن را به زور تصاحب کرده است و با تکیه بر سرکوب و بی عدالتی رفتار می‌کند .”مباحث اصلی کتاب با بحثی تحت عنوان “شرایط تاریخی “(موضع خوارج، نظرگاه مرجئه، موضع جبریه، ظهور مکتب معتزله، معتزله و امویان، و معتزله و بنی هاشم) پی گرفته می‌شود ;آن گاه به منابع مربوط به مذهب جبر، تاثیرات عقاید بیگانه (فلسفه یونانی، عقاید یهودی مسیحی، و تعالیم ثنوی) بر مذهب معتزلی، و روش شناسی معتزله، اشاره می‌شود .معرفی متون پایه معتزلی در بخش دیگر کتاب آمده است . مباحث بعدی کتاب عبارت‌اند از :انسان مجبور نیست، انسان مختار است، آزادی و مسئولیت، و انتشار مذهب معتزله .