ملیت در تحلیل جامعه شناسی و علمی آن نه تنها با ارتجاعو نژادپرستی یکی نیست، بلکه یک واقعیت انسانی در میان انسان­هاست که در تلقی علمی و مترقی آن، نه تنها عامل برتری جویی­های قومی و تنازع­های ملی نیست، که عامل تفاهم و تعاریف میان ملت­هاست و نه­تنها مانعی در برابر انسانیت نیست که خود راهی است که تحقق راستین انسانیت (اومانیسم) در روی زمین نه روی کاغذ از آن عبور میکند. دیکتاتوری و آزادی، از اینجا ناشی نمیشود که یک مکتب خود را حق میشمارد یا ناحق، بلکه از اینجا ناشی میشود که آیا حق انتخاب را برای دیگران قائل است یا قائل نیست. قابل مطالعه و پرمعنی است که فقهای خشک و قضات دستگاه خلافت، روشنفکران آزاده­ای را که به قشریات مذهبی و ظواهر رسمی و عامیانه و دیکته شده مذهبی پای­بند نبودند و یا دارای عصیان­های فکری و فلسفی بودند و یا افکار مذهبی آزادانه­ای داشتند و یا کسانی را که میخواستند به این جناح فکری متهم کنند، عموما زندیق می خوانند.

یک قرن بعد صفویه آمد ، و تشیع از مسجد جامع توده برخاست و در مسجد شاه همسایه دیوار به دیوار قصر عالی قاپو شد.
و تشیع سرخ
تشیع سیاه گشت
و مذهب شهادت
مذهب عزا….
بله می شود خیلی هم ساده و سریع به طوری که آب هم از آب تکان نخورد و کسی هم نفهمد !روحانی صفوی حلال مشکلات است .چنان حلال را حرام و حرام را حلال می کند که شاخ در می آوری ، آن هم چنان شرعی و قانونی و قرآنی که حظ کنی !
مگر نمی بینی ، ربا خواری را که در قرآن دشمنی با خدا اعلام شده است ،چه قشنگ و چه شاد و بی زحمت درستش کرده اند که سخت گیرترین بازرسان شرع هم اگر بخواهند رسیدگی کنند ،می فهمند که ربا است و کلاه و کلک، اما کوچک ترین ایراد قانونی نمی توانند بگیرند چگونه؟
روحانی و عالم شیعی از کنار مردم برخاست و در کنار سلطان صفوی نشست . تشیع مردمی تبدیل شد به تشیع دولتی بعد تشیع بدو قسم منقسم شد ! یکی تشیع علوی که از آغاز اسلام بود ،و هنوز هم خوشبختانه هست .و یکی تشیع صفوی که تا آن تاریخ نبود و با تحریف و مسخ تشیع علوی به وجود آمد و هنوز هم متاسفانه هست