کتاب «جستارهایی پیرامون تاریخ روابط خارجی ایران» تالیف آقای دکتر مرتضی دامن پاک جامی در سال 1396 از سوی اداره نشر وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران منتشر گردیده است.

نگارنده در پیشگفتار این اثر پژوهشی با بیان دو جمله مبنی بر اینکه «گذشته چراغ راه آینده است» و «ملتی که تاریخ خود را نداند محکوم به تکرار آن است» بر اهمیت توجه به تاریخ و بررسی سرنوشت و عملکرد گذشتگان تاکید کرده است؛ زیرا توجه به تجربه‌های گذشتگان می‌تواند از تکرار رویدادهای ناگوار و خطاهای گذشته جلوگیری کند و آینده‌ای بهتر را برای ملت‌ها رقم بزند. در این راستا، ایران نیز کشوری با سابقۀ تمدنی طولانی و دارای تاریخ مدّون چندین هزار ساله است که همواره در کانون توجه جهانیان و مبدأ و مقصد بسیاری از ارتباطات بین جوامع مختلف بشری بوده است، لذا در شرایط کنونی جهان و منطقه، تقویت آگاهی‌های تاریخی و اطلاع از نقش‌آفرینی تاریخی و تمدنی ایرانیان، به طور عام برای هر شهروند و پژوهشگر ایرانی علاقه‌مند به سرنوشت کشور خویش و خاصه برای هر سیاستمدار و دیپلمات امروز و آینده ایران بیش از هر زمان دیگری ضرورت و اهمیت پیدا می‌کند. در واقع، برای دستگاه سیاست خارجی کشوری چون ایران، با سابقۀ طولانیِ تاریخ و تمدن و تحولات پر فراز و نشیب روابط خارجی که بر سرنوشت آن تأثیرات عمیق و فراوانی بر جای گذاشته است، توجه بخشیدن به مطالعات تاریخی، به‌ویژه تاریخ روابط خارجی ایران در بین کارگزاران این عرصه و جامعه علمی و پژوهشی کشور، یک وظیفه ملی به حساب می‌آید. اگرچه نوشته‌های پراکنده و نه چندان عمیق و مستندی در مورد تاریخ روابط خارجی ایران در دسترس است، اما همچنان کمبودهای فراوانی در این زمینه مشاهده می‌شود. لذا طرح تدوین مجموعه‌ای منسجم و مبتنی بر ادوار مختلف تاریخ روابط خارجی ایران به‌عنوان یک اقدام فوری قابل‌توجه بوده است و مجموعۀ حاضر در دو بخش مقالات و گفتارها تنظیم گردیده است که تحولات روابط خارجی ایران را در زمینه‌های مختلف با کشورهای اسپانیا، دانمارک، عمان، ژاپن، فرانسه، لهستان، همکاری‌های راه ابریشم و روابط خارجی ایران در دوران اشغال در جنگ جهانی دوم را در برمی‌گیرد. نگارنده معتقد است، اگرچه طبیعت هر مجموعه مقالات، پراکندگی و عدم ارتباط احتمالی مطالب است، اما امید است مطالب این مجموعه در چارچوب مباحث کلی‌تر حوزه تاریخ روابط خارجی ایران مورد استفاده و بهره‌برداری علاقه‌مندان قرار گیرد.

بخش اول: مقالات

فصل اول- سرزمین‌های دور، ارتباطات نزدیک: نگاهی به تأثیرات متقابل فرهنگی و تمدنی ایران و اسپانیا

فصل دوم- روابط تاریخی و فرهنگی ایران و دانمارک

فصل سوم- روابط خارجی ایران و قدرت‌های ‌جهانی در دوران اشغال ایران در جنگ جهانی دوم

فصل چهارم- تأثیر ارتباطات تاریخی و فرهنگی بر روابط ایران و عمان: بررسی دلایل تاریخی مداخله ایران در ظفار

فصل پنجم- بررسی تحولات روابط تاریخی ایران و ژاپن، با تأکید بر دوره پهلوی اول

بخش دوم: گفتارها

فصل ششم- نگاهی به روابط تاریخی و سیاسی ایران و فرانسه؛ تجربه گذشته، چشم‌انداز آینده

فصل هفتم- نگاهی تاریخی به روابط سیاسی، فرهنگی و بازرگانی ایران و لهستان

فصل هشتم- ایران و تعاملات فرهنگی و تمدنی مسیر راه ابریشم

موضوع پژوهش حاضر تشکیلات و آداب دیپلماتیک در ایران از آغاز قاجار تا پایان دوره¬ی ناصری است. این امر در تاریخ ایران به شیوه¬ی سنتی از امتیازات خاص مقام سلطنت و به شکل ظاهری در دوره¬ای تحت نظر دیوان رسایل و در دوره¬ای دیگر منشی¬الممالک بود. با توجه به اهمیت دیپلماسی در روابط رسمی خارجی و آغاز این مناسبات در دوره¬ی قاجار وزارتی شکل گرفت که امور مربوط به مراودات خارجی را تنظیم کند. شناسایی روند تشکیلاتی شدن و مدون گشتن اجزای این وزارت و همچنین نحوه¬ی اجرای آداب دیپلماتیک هم در پذیرش سفرا و هم در ارسال آن¬ها مساله¬ی این پژوهش می¬باشد. وزارت خارجه در عهد وزارت میرزا ابوالحسن¬خان شیرازی تا میرزا مسعود انصاری چندان پیچیده نبود. از دوره¬ی صدارت امیرکبیر با اصلاحاتی که وی در وزارت خارجه به وجود آورد روند تشکیلاتی شدن این وزارت¬خانه آغاز شد و در دوره¬ی اول وزارت میرزا سعیدخان موتمن¬الملک و بعد از او میرزا حسین¬خان سپهسالار اداره¬هایی شکل گرفت اما نهادی شدن وزارت امور خارجه از (1297ق) به طور رسمی آغاز شد و در (1299ق) با صدور نظام¬نامه¬ی وزارت خارجه تشکیلات دیپلماتیک ایران نمود عینی پیدا کرد و در دوره¬ی وزرای بعدی تا آخر حکومت ناصرالدین¬شاه نیز تغییرات و تحولاتی در راستای تثبیت این نهاد انجام گرفت. روش تحقیق در این موضوع توصیفی و مبتنی بر اسناد، نسخ خطی و منابع کتابخانه¬ای است. نتیجه¬ی به دست آمده نشان می¬دهد تشکیلات وزارت خارجه در دوران فتحعلی¬شاه و محمدشاه در وجود وزیر خارجه، نایب، چند منشی، مترجم و نویسنده خلاصه می¬گردید. این روند با نهادی شدن تشکیلات وزارت خارجه در دوره¬ی ناصری متحول و وزارت خارجه با اجزا و ادارات متعدد و دفاتر منظم تحت اداره¬ی وزیر خارجه درآمد. آداب دیپلماتیک نیز که در پیوند با سنت جامعه¬ی قاجاری بود تحت تاثیر شرایط زمانه تغییر و همگام با تشکیلاتی شدن وزارت خارجه بر اساس قاعده و نظم خاصی منسجم گردید. واژه¬های کلیدی: قاجاریه، تشکیلات دیپلماتیک، آداب دیپلماتیک، وزارت خارجه، سفیر، وزیرمختار، نمایندگان خارجی.

منطقه قفقاز به خاطر موقعیت استراتژیکی در طول تاریخ همواره حلقه اتصال و پیونددهنده شرق با غرب بوده است. ساکنان این منطقه از دیرباز با ایران و ایرانیان روابط گسترده فرهنگی، اقتصادی و سیاسی داشتند. در دوره باستان آران، ارمنستان و بخش‌هایی از گرجستان تابع دولت مرکزی ایران بودند و در دوره اسلامی بخش‌هایی از آن‌ها جزء قلمرو خلافت اسلامی محسوب می‌شد. اثر پیش رو که از شاه طهماسب اول صفوی تا پایان زندیه را دربرمی‌گیرد، در رابطه با این احکام و فرامین تدوین شده و عمدتا مبتنی بر اسناد آرشیوهای گرجستان است. جلد نخست از شاه طهماسب اول تا شاه سلیمان را دربرمی‌گیرد.

تاریخ شفاهی سیاست خارجی بخش مهمی از فرایند مستندسازی تاریخ روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران به حساب می‌آید. بسیاری از دانشمندان علوم سیاسی و روابط بین‌الملل، دیپلماسی را از عناصر قدرت یک واحد سیاسی به شمار می‌آورند و آن را مهم‌تر از هر ابزار دیگر سیاست خارجی می‌دانند، زیرا دیپلماسی تنها اهرم سیاست خارجی است که همواره به موازات سایر اهرم‌ها وجود دارد. آنچه در اثر پیش رو آمده، گفتگو با آقای دکتر سید محمد صدر، معاون اسبق امور کشورهای عربی آفریقایی وزارت امور خارجه است که توسط گروه تاریخ شفاهی اداره اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه انجام شده است.

کتاب «میان منطقه گرایی و روابط بین الملل» با بررسی مسائل نظری و تجربی مربوط به همکاری سازمان‌های منطقه‌ای، نکات قابل‌ استفاده‌ای را برای پژوهشگران و دانش‌پژوهان حوزه روابط بین‌الملل در بردارد.

این کتاب شامل 6 فصل کلی است که در ادامه با هم می‌خوانیم.

سر فصل‌ها:

فصل 1: میان ‌منطقه‌گرایی

فصل 2: مفهوم روابط میان ‌منطقه‌گرایی

فصل 3: جغرافیای روابط میان ‌منطقه‌گرایی

فصل 4: مجمع همکاری شرق آسیا- آمریکای لاتین

فصل 5: جنبه‌های مقایسه‌ای و موارد ویژه