گذشته چراغ راه آینده

كتاب «گذشته چراغ راه آينده است» كه اينك چاپ ويراسته آن به خوانندگان ارائه مى‌شود، بى‌ترديد در ميان كتاب‌هاى سياسى مربوط به دوره تاريخ 1331-1320 از منابع يگانه و منحصر به فرد به‌حساب مى‌آيد، تا ساليان همگان بر اين تصور بودند كه اين كتاب نگاشته سازمانى سياسى و كار گروهى است، اما امروز مى‌دانيم كه اين اثر نگاشته مردى فرهيخته، تاريخنگار و فروتن است كه گوشه گرفته و دوست دارد كه كماكان پوشيده‌نام بماند و اسمش زينت‌بخش اثرش نگردد، نويسنده با حوصله‌اى شگرف و قابل ستايش تمام نشريات، روزنامه‌ها، اعلاميه‌ها و بيانيه‌هاى دوره مورد نظر را به‌دقت كاويده و با گزيده‌گرايى تلاش كرده با بهره‌جويى از اين منابع پرتوى بر اين دوره بيندازد. ترديد نيست كه اين اثر نيز همانند هر كار پژوهشى ديگر خالى از نقايص و مبرا از عيب و كاستى‌ها نيست، مثلا عدم توجه نويسنده به حوزه‌هاى اجتماعى و فرهنگى اين دوران دوازده ساله و تأثيرات تحولات سياسى اين سال‌ها بر اين حوزه‌ها به‌ويژه در حوزه تفكر و انديشه كه موجب اوج‌گيرى ادبيات رئاليسم سوسياليستى از ادبيات دوره استالين در ايران شد، هرگز مورد توجه نويسنده قرار نگرفته، از سويى تأثيرات فرهنگى بر تحولات سياسى نيز چندان مورد نظر صاحب اثر نبوده، تكيه بيش از حد كتاب بر منابع روزنامه‌اى و مجلات، اگرچه شايد دليل آن كمى منابع مكتوب يا شفاهى بوده است. در خلال كتاب به‌خوبى آشكار مى‌شود كه نويسنده گرايش يا تمايلاتى به انديشه‌هاى چپ دارد و اگرچه در بخش عمده‌اى از كتاب با سياست‌هاى اتحاد جماهير شوروى آن روز در ايران همسويى نشان مى‌دهد و لاجرم به تأييد سياست‌هاى حزب توده نيز مى‌پردازد، اما آنجا كه روش‌هاى اپورتونيستى حزب توده و پيروى بى‌چون چرا و چشم‌بسته اين حزب از همسايه شمالى آشكار مى‌شود، جانب انصاف وبى‌طرفى تاريخنگارى را رعايت و به نقد سياست‌هاى شوروى و حزب توده مى‌پردازد.