هویت ملّی و قومی، مانند دیگر پدیدارهای اجتماعی، مقوله‌ای تاریخی است که در سیر حوادث و مشی وقایع تاریخی پدیدار می‌شود، رشد می‌کند، دگرگون می‌شود و معانی گوناگون و متفاوت پیدا می‌کند.
هویت ملّی و قومی از تصور تمایز و رویارویی میان «ما» یا «خودی‌ها» در برابر «دیگران» یا «بیگانگان» نشئت می‌گیرد. این احساس دوگانگی میان «ما و دیگران» اگر در حد اعتدال و معقول باشد می‌تواند همچون نیرویی برای هم‌یاری و اعتلای فرهنگی ظاهر شود و اگر به قلمرو تعصبات و دشمنی‌ها و کینه‌توزی‌های ملّی و قومی و نژادی درآید یا به بهانه‌ی چالش با تعصبات ملّی و قومی، به نفی و انکار و تمسخر میراث فرهنگی خویش بنشین، نیرویی ویرانگر خواهد شد، زاینده‌ی دشمنی و ستیزه‌جویی.
در این کتاب پس از بررسی فشرده‌ی دیدگاه‌های مربوط به هویت قومی و ملّی، که بازسازی هویت ایرانی را در دوران ما شکل داده و به تصویر کشیده‌اند، تحول تاریخی هویت ایرانی در دوران پیش از اسلام، سده‌های میانه‌ی اسلامی تا دوران صفویه، پیدایش هویت «شیعی ایرانی» در دوره‌ی صفوی و سرانجام پیدایش تطور و هویت ملّی ایرانی در قرن‌های نوزدهم و بستم میلادی بررسی و تحلیل می‌شود.

این پژوهش نگاهی انتقادی به مطالعات قومی از دیدگاه روش‌شناسی دارد و برآن است تا مسائلی نظیر قومیت، ملیت و هویت را با نگاهی نقادانه به مطالعات قومی در غرب و شیوهٔ تعمیم غیرتاریخی مفاهیم قومیت، قوم‌گرایی و قبایل به جوامعی نظیر ایران مورد ارزیابی قرار دهد.
نویسنده برآن است آن‌چه در ادبیات کنونی علوم سیاسی و جامعه‌شناسی به قومیت و ناسیونالیسم قومی موسوم است در گذشتهٔ ایران قابل مشاهده نیست و تنها از اواسط قرن بیستم به‌بعد است که تلاش‌هایی در جهت سیاسی‌کردن مسائل زبانی و مذهبی صورت گرفته است. وی در پاسخ به این سؤال که چه عواملی در تلاش برای سیاسی‌کردن این مسائل در ایران معاصر نقش داشته است، معتقد است که تنها یک چارچوب نظری مبتنی بر جامعه‌شناسی تاریخی ایران قادر به پاسخ‌گویی به این سؤال است. نویسنده چارچوب نظری خود را که براساس سه متغیر اساسی دولت مدرن اقتدارگرا، مبارزهٔ نخبگان سیاسی و تأثیر سیاسی بین‌المللی استوار است، در رابطه با تحولات کردستان، آذربایجان و بلوچستان ایران به‌کار می‌گیرد تا اعتبار تجربی آن را به سنجش گذار