کتاب ادبیات مشروعه نوشته‌ی سید حامد موسوی جروکانی، علاوه بر وارسی اوضاع سیاسی و اجتماعی عصر مشروطیت، رویکرد شاعران این دوره را نسبت به مقوله دین مورد بررسی قرار می‌دهد.

درباره‌ی کتاب ادبیات مشروعه:

انقلاب مشروطیت علاوه بر اینکه در بخش سیاسی ایران دگرگونی‌هایی ایجاد کرد، منجر به تغییراتی در نظم و نثر فارسی نیز شد. ادبیات این عصر، محلی برای هجوم گرایش‌های سیاسی و اعتقادی بوده است. یکی از مواردی که در اشعار مشروطه دیده می‌شود، جلوگیری از نفوذ دین و مواجه شدن با بعضی از مقوله‌های دینی و متولیان دین است. این شرایط هم به دلیل دگرگونی‌های اجتماعی ایران بر اثر ارتباط با اندیشه‌های غرب ایجاد شد.

البته در ادبیات پیش از این دوره که ادبیات کهن نام داشت نیز رویارویی‌ها و مشکلاتی وجود داشت. در واقع در آن زمان مقوله‌های دینی مورد پذیرش قرار گرفته بودند. اما در ادبیات مشروطه ایرانیان با جامعۀ غرب ارتباط پیدا کردند و آرام آرام شئونات فرهنگی، سیاسی و اجتماعی دگرگون شدند.

عده‌ای وقتی جامعه‌ی غرب را مشاهده کردند ریشه‌ی عقب افتادگی خود را نیز دین می‌دانستند. در خصوص رویارویی با متولیان دین نیز دو دسته را باید از هم جدا کرد؛ عدّه‌ای در اثر مخالفت با دین و مفاهیم دینی طبعاً به عالمان دینی نیز توجهی نمی‌کردند و عدّه‌ای هم با مشاهدۀ عملکرد نادرست برخی از متولیان دین، واکنش نشان می‌دادند.

این افراد به وضوح از چندین نکته غافل شده بودند؛ اول اینکه ساختار حوزه‌های علمیه نسبت به انتخاب طلاب کاملاً ناآشنا بود و هرکس می‌توانست وارد سازمان روحانیت شود، در نتیجه حضور افراد ناسالم قوت می‌یافت. دوم اینکه روشنفکران و شاعران، میان دین و شخصیت دینی، تفکیک قائل نشدند. غافل از اینکه دین و شخصیت دینی کاملاً تفاوت دارند و نباید این دو را با هم درآمیخت.

این کتاب موضوعاتی مانند اوضاع سیاسی اجتماعی عصر مشروطیت، نسبت شاعران با عالمان دین، القای تقابل دین با اندیشه‌های نو، شعر مشروطه و مقوله‌های دینی و… را به صورت کامل مورد تحلیل و بررسی قرار می‌دهد. در واقع این کتاب شکل تغییریافته‌ی پایان‌نامه کارشناسی ارشد «نقد و تعریض به مقوله‌های فرهنگ دینی در شعر مشروطه» است.

کتاب ادبیات مشروعه برای چه کسانی مناسب است؟

اگر به تاریخ ادبیات ایران و بررسی اشعار سیاسی دوره‌ی مشروطه علاقه دارید، خواندن این کتاب برای شما لذت‌بخش خواهد بود.

در بخشی از کتاب ادبیات مشروعه می‌خوانیم:

عالمان و فقیهان از تأثیرگذارترین طبقات در شئونات مختلف جامعۀ ایرانی بوده‌اند. «کلیۀ امور جامعه در دست روحانیون بود؛ معاملات به طورکلی و جزئی در محضر روحانیون انجام می‌یافت؛ عقد و نکاح را روحانیون اجرا می‌کردند؛ ارث به وسیلۀ آن‌ها تقسیم می‌شد؛ حق امام و خمس، که در حقیقت پرداخت مالیات بود، به آن‌ها داده می‌شد» (ملک‌زاده، 1371، ج 2: 359).

حکومت‌ها نیز همواره برای مشروعیت بخشیدن به سیاست‌های خود از اینان یاری می‌جستند. برای مثال، در دورۀ غزنوی، عالمان دین نقش چشمگیری داشته‌اند؛ از تأیید جنگ‌های سلطان تا ارسال پیام تسلیت و ندیمی سلطان. محمود غزنوی در نامه‌ای به خلیفۀ عباسی، کارها و جنگ‌های خود را به نظر و عقیدۀ علمای عصر خویش منسوب می‌داند (راوندی، 1352، ج 2: 250). بیهقی، دبیرِ دربارِ غزنوی به فقیهانِ رسول و ندیم اشاره می‌کند: «و امیر (مسعود) فقیه عبدالملک طوسی ندیم را نزدیک و] احمد عبدالصمد [فرستاد به پیغام تعزیت] عبدالجبار، فرزند وزیر [و این فقیه، مردی نیکوسخن بود و خردمند» (بیهقی، 1381: 698).

این موقعیت البته در ادوار مختلف با فراز و نشیب‌هایی رویارو بوده است. در دورۀ قاجاریه، فقیهان موقعیت ویژه‌ای یافتند به طوری‌که از زمان فتحعلی‌شاه، سالیانه پولی به آنان پرداخت می‌شد (الگار، 1659: 24) و نفوذ سیاسی، اجتماعی و اقتصادی قابل توجهی یافتند (آجودانی، 1385: 16). این مسئله، چند پیامد داشت: اوّلاً، بخشی از نهاد روحانیت شیعه تا حدودی دولتی شد؛ ثانیاً، بخشی از آنان دچار انحراف شدند؛ ثالثاً، جرأت انتقاد از ناراستی‌های حکومت قاجاریه از آنان گرفته شد.

بروز مشروطه و در پی آن، قوّت یافتن نیروی غرب‌گرایی و مخالفت برخی از عالمان با مسئلۀ مشروطیت، آن هم به دلایلی تأمل‌برانگیز، زمینۀ‌کاسته شدن از نفوذ اجتماعی آنان شد.

ماکس کولر یکی از برجسته‌ترین محققان قرن نوزدهم است که به تنهایی بنیان‌گذار چندین دانش و گرایش علمی به حساب می‌آید. دانش دین‌شناسی به ویژه دین‌شناسی تطبیقی و اسطوره‌شناسی بویژه اسطوره‌شناسی تطبیقی با نظریات وی شکل علمی به خود گرفتند. اسطوره‌شناسی یکی از دانش‌های مورد علاقه این نویسنده بود، چنان که بخش مهمی از پژوهش‌های وی به این حوزه اختصاص دارد. کتاب حاضر به بررسی مباحث اسطوره و اسطوره‌شناسی از نگاه ماکس کولر می‌پردازد.