کتاب «گروه‌های قومی و مرزها؛ ساختار اجتماعی تفاوت‌های فرهنگی» مجموعه‌ای مقالات است که حدود نیم‌قرن از انتشار آن می‌گذرد و در اهمیت آن گفته شده است بنیاد قوم‌شناسی را دگرگون کرده است. ویراستار این مجموعه مقالات فردریک بارت است و آن را محمدرضا فدایی ترجمه کرده است. با این مترجم که از همکاران ثابت نشر شیرازه محسوب می‌شود و پیش از این ترجمه‌ دیگری در حوزه قوم‌شناسی ارائه کرده بود گفت‌وگویی کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.

از نحوه آشنایی خود با کتاب «گروه‌های قومی و مرزها» بگوئید. چه شد که به دنبال ترجمه این کتاب رفتید؟
ایده ترجمه کتاب «گروه‌های قومی و مرزها»ی بارت، متعلق به مراد ثقفی است. ایشان پس از آنکه کتاب «مرزبندی قومیتی» نوشته آندره‌اس ویمر را ترجمه کرد، به بنده فرمودند که کتاب بارت را که تکیه‌گاه ویمر بوده ترجمه کنم. کتاب «مرزبندی قومیتی» را دانشگاه آکسفورد در سال 2013 منتشر کرده و سال گذشته در ایران به چاپ رسیده است. ویمِر در آمریکا در حوزه علوم اجتماعی، نویسنده معتبر و سرشناسی است. مقالات و کتاب‌های او برنده جوایز متعددی بوده‌اند، از جمله، «جایزه نظریه» که از سوی انجمن جامعه‌شناسی آمریکا به بهترین مقاله در سال اعطا می‌شود. خواننده با مطالعه این هر دو کتاب می‌تواند شناخت جامعی از رویکرد مرزبندی به دست آورد. پیشنهادم این است که اگر خواننده می‌خواهد بهره‌گیری از رویکرد مرزبندی بارت و بسط آن به شرایط امروز را دریابد، به کتاب «مرزبندی قومیتی؛ نهادها، قدرت، شبکه‌ها» که با ترجمه بنده و از سوی نشر «شیرازه کتابِ ما» چاپ شده مراجعه کند. مبنای کار آندره‌اس ویمِر در این کتاب، رویکرد بارت بوده است.

در مقدمه گفته شده که این کتاب بنیاد قوم‌شناسی را متحول کرده. کمی درباره قوم‌شناسی توضیح دهید و بگویید این کتاب چه تحولی در این حوزه به وجود آورده است؟
در کل و بر اساس یک تعریف، قوم‌شناسی را عبارت می‌دانند از توصیف و تحلیل فرهنگ و جامعه. معمولا در قوم‌شناسی تاکید بر این است که قوم‌نگار اصطلاحاً پا به میدان پژوهش بگذارد و به مشاهده مشارکتی بپردازد و روایتی مکتوب از افراد، مکان یا رسوم ناحیه مورد پژوهش ارائه کند. بنا بر سنت، قوم‌نگارها بر گروه محدود و مشخصی از افراد متمرکز می‌شوند.

ارتقاء مقام مطالعات جامعه شناسی در مورد نسل ها و دوره های سنی از دهه 1960، مدیون شورش ها و اعتراضاتی است که به دلیل حضور گسترده جوانان در آن ها نه فقط توجه گسترده ای را به این گروه سنی معطوف نمود بلكه پایه های مكاتب سیاسی ای را که بر سایر دسته بندی ها استوار بودند، نیز به لرزه انداخت. هر چند همه این اعتراضات به وسوسه ای دامن زد برای تبیین نظریه هایی سیاسی مبتنی بر نسل، اما مهم ترین دستاورد این توجه به نسل جوان که در این کتاب به دقت شرح داده شده است، چگونگی دخیل و درگیر بودن و میزان تأثیر تمامی آن دسته بندی ها است بر سرمایه های مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ای که می توانند در دوران جوانی انباشت شوند تا در دوره های بعدی زمینه های موفقیت فرد را فراهم آورند.

کتاب حاضر جلد بیستم از مجموعة «مفاهیم علوم اجتماعی»، برگردان فارسی کتاب «on Toleration Michael Walzer rale university press New Haven & London 1997» است. «مایکل والزر» در این کتاب نشان می‌دهد، که بحث دربارة «مدارا» را نمی‌توان به بحث دربارة «سامان‌های سیاسی» فروکاست. او بر این نظر است که مطالعه الگوهای مداراجویی در سامان‌های سیاسی متفاوت به دانش ما در این‌باره می‌افزاید. بدین منظور والزر در کتاب به کند و کاو رژیم‌های اهل مدارا می‌پردازد. وی رژیم امپراتوری چندملیتی از روم باستان گرفته تا شوروی سابق؛ جامعة بین‌المللی؛ رژیم پیوندشی (که از پیوند دو یا سه ملیت یا اجتماع دینی و قومی پدید می‌آید»؛ دولت ملت‌ها؛ و جوامع مهاجر پذیر را بررسی می‌کند. همچنین والزر چند نمونة مختلف یعنی فرانسه (ترکیب مهاجرپذیر و دولت ملت)؛ اسرائیل (ترکیب سه یا چهار رژیم محلی ممکن)؛ و… را مورد مطالعه قرار داده است.

در مورد کردهای قفقاز در قیاس با دیگر حوزه‌های کردنشین شرق نزدیک و خاورمیانه اطلاعات چندانی در دست نمی‌باشد و مجموعه حاضر با اشتمال بر چهار مقاله از چند صاحب‌نظر تلاشی است برای رفع این کاستی. یکی از دلایل اصلی این کمبودِ اطلاعات به آن مربوط می‌شود که کردها در اتحاد جماهیر شوروی برخلاف بسیاری از دیگر ملل و اقوام آن امپراتوری، جز در یک دوره کوتاه در اواسط دهه 1920 که یک «کردستان سرخ» تأسیس شد هیچ‌گاه موضوع شناسایی رسمی و متعارف قرار نگرفتند.

این کتاب، نخستین اثر پژوهشی است که به زبان فارسی از دیدگاه سیاست جغرافیایی به یکی از مسائل عمده قفقاز پرداخته است.  این کتاب سعی دارد بازیگران، سناریوها و استراتژی‌های موجود، در این زمینه را بررسی و تبیین نماید.دانش ژئوپلیتیک از قرن نوزدهم وارد ادبیات سیاسی جهان شد و بیش از یک قرن است که نقش مهمی در تحلیل بحران ها و مناسبات سیاسی ایفاء کرده است. رابرت تورگو و امانوئل کانت نخستین دانشمندانی بودند که از اصطلاح جغرافیای سیاسی استفاده‌کردند و سپس دانشمندانی چون راتزل، روداف کلین، هلفورد مکیندر، آلفرد ماهان و… با نظریه های خود ساختاری علمی به آن بخشیدند. پس از جنگ دوم جهانی، این جغرافیدانان امریکایی بودند که یکبار دیگر مباحث مربوط به ژئوپلیتیک را احیاءکردند.در ایران نیز دانش ژئوپلیتیک به ویژه از دهه هفتاد خورشیدی مورد توجه دانشگاهیان قرار گرفت و به تدریج ادبیاتی غنی در این خصوص تولید شد.

منطقه آسیای میانه و قفقاز یکی از چندین حوزه ژئوپلیتیک پیرامون سرزمین ایران محسوب می شود که دارای فرصت ها و تهدیدهای مخصوص به خود است. منطقه ای که از نظر ترانزیتی، انرژی،امنیت، قومیت و بسیاری دیگر از جهات حایز اهمیت است و این ارزش پس از فروپاشی اتحاد شوروی افزایش پیدا کرده است. با این وجود پتانسیل های درگیری در قفقاز جنوبی به ویژه با وجود یه شبه دولت شناسایی نشده (در قراباغ کوهستانی، اوستیا و آبخازیا) فرصت های ترانزیتی و فرهنگی ناحیه را تهدید کرده و ظرفیت گسترش دامنه درگیری به سرزمین های همجوار موضوع را به یک مشکل بزرگ امنیتی تبدیل می‌کند.

ادوارد پالمر تامپسون در تکوین طبقه کارگر در انگلستان، برخلاف سایر نحله‌های تاریخ‌نگاری، از منظر خبرگان و نخبگان و نهادهای قدرت به تاریخ نمی‌نگریست. نگاه او به تاریخ از “پایین” بود، از منظر فرودستان و تهیدستان. عبارت مشهورش را همه خوانده‌ایم: “می‌کوشم” قربانیان گذشته را “از خفت فراوانی که نسل‌های بعدی بارشان کرده‌اند برهانم”. تاریخ اجتماعی برای او مطالعه سنت‌ها و مبارزه‌های مردم عادی بود و ازاین‌رو سیاست را نه منازعه میان نخبگان رقیب بلکه غالباً تضاد طبقاتی میان فرادستان و فرودستان می‌دانست…. تامپسون اگر به روایت کلان می‌رسید، تکیه‌اش بر گستردگی داده‌های خُرد بود، انبوهی از داده‌های تجربیِ کاویده‌شده. در این روایتِ کلان می‌شد صدای بی‌صدایان را شنید. صدای تهیدستان و فرودستان…. ترجمه فارسی تکوین طبقه کارگر در انگلستان گرچه پس از پنجاه‌واندی سال به دست خوانندگان فارسی‌زبان می‌رسد، اما سال‌هاست که می‌توان ردپای تامپسون را در کار تنی چند از مورخانی یافت که پژوهش‌شان درباره گذشته‌های دور و نزدیک ایران بوده است…. در تاریخ‌نگاری ایران که عمدتاً تخته‌بند تاریخ‌نگاری‌های ملی‌گرایانه و آیینی و استالینی بوده است، ترجمه فارسی اثر بزرگ تامپسون ستودنی است. (برگرفته از پیش‌گفتار یرواند آبراهامیان بر ترجمه فارسی)

این پرسش كه “ما” كیستیم و فرهنگِ “ما” كدام است و رفتار و اندیشه و زندگانىِ “ما” چگونه مى‏باید باشد پرسشِ دشوار و تلخ و ترسناكى‏ست كه ذهن‏هاىِ اندیشه‏گرترین و حسّاس‏ترین و شریف‏ترین جان‏ها را در میانِ “ما” به خود مشغول داشته است. و این‏ها همه در بنیاد به پرسش از فرهنگ و ماهیّتِ آن بازمى‏گردد، پرسشى كه تاكنون در میانِ “ما” با دیدِ علمى و فلسفى چنان كه باید طرح نشده، و زبانِ ما هنوز چنان‏كه باید آماده‏ى گفتار درباره‏ى آن نیست. این دفتر دست‏آوردِ كارهاى پراكنده‏ى داریوش آشورى در این سه دهه درباره‏ىِ این موضوع است