سرگذشت شاهزاده خانم ایرانی

سرگذشت شاهزاده‌ای قاجار که با قلم فاخر خود و به زیبایی هر چه تمام‌تر، ضمن شرح خاطراتش، بسیاری از مسائل اجتماعی و فرهنگی عصر خود را مورد بررسی قرار داده است. زیبایی متن از یک سو و دردمندی و منطق قوی نهفته در چند نامه و یادداشت از نویسنده آن متن که به هنگام انتشار سرگذشتش، در همان روزنامه چاپ شد و نشان‌دهنده زنده بودن و حساسیت فوق‌العاده او به نظریات دیگران در مورد آثارش بود، سبب بالا رفتن میزان علاقه‌ام به متن مذکور شد. شعر او را بارها و بارها خوانده و به دل سپردم‌:
فریـاد ز بیـداد تو ای چــرخ جفـاکـار کاز جور تو هر دل به بلاییست گرفتار
هـر جـا کـه دلـی در طلــب یار آمــد یار از کف دل بردی و عاشق ز دل یار

زهرا تاج‌السلطنه متولد سال 1301 قمری / 1261-1262 فرزند ناصرالدین‌شاه و توران‌السلطنه دختر پسرعموی شاه بود او را در سال‌های ابتدایی زندگانی‌اش به شوهر دادند و مراسم عروسی‌اش در سن 12 – 13 سالگی در تهران برگزار شد. از‌دواج اجباری در چنین سن و سالی با یک نوجوان نظیر خودش (حسن‌خان شجاع‌السلطنه فرزند محمدباقرخان سردار اکرم)، با طبع سرکش و شاهزاده منشی تاج‌السلطنه نمی‌توانست دوام چندانی بیابد و دوام نیز نیافت. بالاخره بعد از چندین سال کشمکش، به دنیا آوردن سه فرزند، سه بار خودکشی و یک بار سقط جنین، او در فاصله سال‌های 1324 – 1325 قمری / 1285 – 1286 از شوهرش جدا شد. به فاصله کوتاهی پس از آن و در اوایل سال 1326 قمری / 1287 بار دیگر با قوللر آقاسی باشی از‌دواج کرد. این از‌دواج نیز دوامی نیافته و عمر آن در همان سال به پایان رسید. از این به بعد تاج‌السلطنه که از هنگام اوج‌گیری اختلافاتش با شوهر اول، به دگرگون زندگی‌کردن نسبت به زنان دیگر جامعه، روی آورده و تلاش نافرجامی هم برای سفر به اروپا انجام داد، وارد مرحله جدیدی از حیاتش شد…