بازشناسی هویت ایرانی اسلامی

ملیت در تحلیل جامعه شناسی و علمی آن نه تنها با ارتجاعو نژادپرستی یکی نیست، بلکه یک واقعیت انسانی در میان انسان­هاست که در تلقی علمی و مترقی آن، نه تنها عامل برتری جویی­های قومی و تنازع­های ملی نیست، که عامل تفاهم و تعاریف میان ملت­هاست و نه­تنها مانعی در برابر انسانیت نیست که خود راهی است که تحقق راستین انسانیت (اومانیسم) در روی زمین نه روی کاغذ از آن عبور میکند. دیکتاتوری و آزادی، از اینجا ناشی نمیشود که یک مکتب خود را حق میشمارد یا ناحق، بلکه از اینجا ناشی میشود که آیا حق انتخاب را برای دیگران قائل است یا قائل نیست. قابل مطالعه و پرمعنی است که فقهای خشک و قضات دستگاه خلافت، روشنفکران آزاده­ای را که به قشریات مذهبی و ظواهر رسمی و عامیانه و دیکته شده مذهبی پای­بند نبودند و یا دارای عصیان­های فکری و فلسفی بودند و یا افکار مذهبی آزادانه­ای داشتند و یا کسانی را که میخواستند به این جناح فکری متهم کنند، عموما زندیق می خوانند.