اقتصاد سیاسی خاورمیانه

تأسیس و راه‌اندازی رشته مطالعات منطقه‌ای در دانشگاه‌های ایران در یك دهه اخیر هرچند دیر اما یكی از ضرورت‌ها و اقدامات مثبتی بوده كه روزبه‌روز بر اهمیت آن افزوده می‌شود. فراتر رفتن از نگرش‌های كل گرایانه به مطالعات سیاست جهانی و توجه به ابعاد منطقه‌ای آن نقش به سزایی را در درك عمیق‌تر و جزئی از این حوزه از دانش ایفا كرده است. بااین‌حال، راه‌اندازی این دیسیپلین مطالعاتی جدید در دانشگاه‌ها و مراكز پژوهشی ایران چندان بدون مشكل نبوده است. تمركز صرف و بعضاً بیش از اندازه بر مناطق پیرامونی ایران و بی‌توجهی و غفلت از تحولات سایر مناطق، فقدان آموزش تخصصی با تكیه بر پرورش و تربیت استادان متخصص و صاحب نظر در هر یك از مناطق و در نهایت ضعف جنبه‌های تئوریك و كمبود منابع

2011: چگونه آن‌ها را بفهمیم؟ 15 آموزشی مناسب و روزآمد ازجمله این مشكلات در یك دهه اخیر بوده است. برای حل این مشكلات تلاش‌های عمده‌ای صورت گرفته و به نظر می‌رسد اگر جنبه‌های كیفی آموزش بیشتر موردنظر قرار گیرد این حوزه مطالعاتی در چند سال آینده بتواند نقشی به‌مراتب تأثیرگذارتر در روند پیشرفت علمی و همراهی بیشتر با جامعه علمی جهانی ایفا كند. در میان مشكلات پیش‌گفته، فقدان و یا قلت منابع
19 مناسب علمی آثار خود را بیشتر بر كند شدن روند پیشرفت بر جای گذاشته است. متأسفانه عدم تأكید بر آموزش مناسب زبان‌های خارجی در یك دهه اخیر باعث شده تا حتی در مقاطع تحصیلات تكمیلی دانشجویان ناتوان از مطالعه و دسترسی به منابع به روز و مورد نیاز باشند. این مشكل زمانی حاد می‌شود كه نگرش‌ها و دیدگاه‌ها به برخی از دروس تخصصی حتی در میان استادان دانشگاه نیز قدیمی و چندان متناسب با تحولات جدید و روز دنیا نیست. درس‌های اقتصاد سیاسی بین‌الملل و یا اقتصاد سیاسی مناطق مختلف در میان سایر درس‌های تخصصی رشته مطالعات منطقه‌ای هنوز مهجور هستند زیرا فضای نگاه سنتی به امنیت همچنان چنبره خود را بر تفكر جامعه علمی ما حفظ كرده و از دیگر سو تصور بر آن است كه اقتصاد سیاسی بین‌الملل همان اقتصاد است و ازاین‌رو یا این دروس باید از سوی دانشكده‌های اقتصاد تدریس شوند و یا این‌كه دانشجویان با شنیدن و یا دیدن نام اقتصاد (بدون توجه به وجه سیاسی و بین‌المللی آن) شاخص‌های كمی و ریاضیاتی را در ذهن خود تداعی می‌كنند. هدف مترجمان كتاب حاضر در چند محور قابل اشاره است. اول این‌كه مطالعات این كتاب نشان می‌دهد كه اقتصاد سیاسی چه به لحاظ هستی‌های مورد مطالعه و چه از حیث روش مطالعه فاصله بسیاری با آن چیزی دارد كه در دانشكده‌های اقتصاد می‌گذرد. در اقتصاد سیاسی پسوند سیاست وجه ملازم و بلكه اصلی مطالعه است. دوم این‌كه اگرچه حدود یك دهه از راه‌اندازی رشته مطالعات منطقه‌ای می‌گذرد و در این میان منطقه خاورمیانه به دلیل شرایط خاص آن و به‌ویژه ارتباط ایران با آن نسبت به سایر مناطق بیشتر در مركز توجه دانشگاه‌ها و دانش‌پژوهان بوده اما درس‌های مرتبط با اقتصاد سیاسی خاورمیانه
طبیعی و توسعه سیاسی 48 كم‌اهمیت انگاشته شده و بخشی از این غفلت عامدانه به نبود یك یا چند منبع موثق و جامع بازمی‌گردد. ترجمه اثر حاضر، این خلأ را تا حد بسیاری از بین می‌برد اما باز هم این حوزه نیازمند تلاش‌های جدی‌تر و درعین‌حال بومی است. درنهایت، سومین هدف از ترجمه این كتاب به ویژگی‌های آن باز می‌گردد. كتاب اقتصاد سیاسی خاورمیانه محصول پژوهش‌های اصیل و عمیق آلن ریچاردز (دانشگاه كالیفرنیا، سانتاكروز) و جان واتربوری (دانشگاه پرینستون) بوده و در ادامه و به خصوص بعد از تحولات عمیق خاورمیانه از سال 2011 به بعد از سوی ملانی كامت (دانشگاه هاروارد) و ایشاك دایوان (مدرسه اقتصاد پاریس) بازنویسی و به‌روزرسانی شد. استقبال گسترده از این كتاب در دانشگاه‌های معتبر اروپا و ایالات‌متحده مهم‌ترین انگیزه كامت و دایوان بوده تا تلاش‌های دو نویسنده ابتدایی این كتاب را با تحولات جدید همراه سازند. ویژگی دیگر و مهم این كتاب تحلیل چارچوب‌مند و تئوریك و تقسیم‌بندی‌های دقیق و بعضاً بدیع آن است. خاورمیانه اگرچه در كلیت آن منطقه‌ای با ویژگی‌های مشترك فرهنگی و تمدنی است اما به‌اندازه تمام كشورهای موجود در آن دارای تنوع و شاخص‌های زمینه‌مند تاریخی است. به همین دلیل نویسندگان كتاب مطالعه خود را بر چارچوبی از تقسیم‌بندی كشورها از حیث منابع
54 و نیروی كار ابتنا كرده و این بستر را با روبنای سه‌گانه اقتصاد، سیاست و اجتماع مورد واكاوی قرار می‌دهند. از اینرو فصل‌های كتاب نیز به‌گونه‌ای سامان یافته كه این سه‌گانه مورد بحث قرار گیرد. البته نقش و جایگاه نظام بین‌الملل در لابه‌لای هر یك از این سه مؤلفه موردبحث قرار گرفته است. روش اتخاذشده از سوی نویسندگان باعث شده تا سومین ویژگی مهم این كتاب یعنی توجه به مسائل جدی و مهم اقتصاد سیاسی رخ بنمایاند. تقریباً تمامی مسائل و چالش‌های مهم در اقتصاد سیاسی خاورمیانه
در خیزش‌های عربی 62 در این كتاب مورد بحث قرار گرفته است. عملكرد اقتصادها و پیامدهای اجتماعی آن، جایگاه و نقش جامعه مدنی، انواع رژیم‌های سیاسی، توجه به توسعه و نقش دولت در آن، نظامی‌گری و همگرایی منطقه‌ای محورهای مهم در این كتاب هستند. مجموعه این ویژگی‌ها در كنار یكدیگر باعث شده تا حجم كتاب و تعداد فصل‌های آن زیاد شود. نسخه اصلی كتاب در 14 فصل ساماندهی شده است اما به جهت توجه به مباحث اصلی و نیز جلوگیری از افزایش حجم نسخه ترجمه‌شده تلاش بر آن بوده تا ضمن برگردان فصل‌های مهم بخش‌هایی را كه همپوشانی زیادی با سایر درس‌های تخصصی این رشته دارد (مانند امنیت غذایی و آب، ویژگی‌های جمعیتی خاورمیانه، بحث انرژی و جایگاه اسلام‌گرایی) در جای دیگر مرتبط با آن مورد بحث قرار گیرد. در ترجمه این كتاب كه حدود دو سال به طول كشیده است نهایت سعی بر آن بوده تا ضمن حفظ امانت‌داری و وفاداری به متن اصلی ترجمه‌ای سلیس و روان ارائه شود. در این راستا، همراهانی نیز بوده‌اند كه نقش مهمی را بر عهده داشته‌اند. سركار خانم سحر پیرانخو دانش‌آموخته مبرز مطالعات منطقه‌ای خاورمیانه در دانشگاه شیراز با تحمل مشقّت فراوان زحمت ترجمه بخش‌های مهمی از این كتاب را عهده‌دار شدند و درحالی‌كه برخی از همكاران مترجم دیگر به دلایل مختلف نتوانستند اینجانب را یاری كنند ایشان صبورانه مصائب ترجمه قسمت‌های دیگر را متحمل شدند و از این حیث شایسته سپاسی ویژه هستند. دانشجوی گران‌قدر تحصیلات تكمیلی دانشگاه شیراز جناب آقای سعید میراحمدی با صبر و حوصله به نمونه‌خوانی و ویراستاری مقدماتی اثر پرداختند و نكات ارزشمندی را در اصلاح و تنقیح اثر یادآور شدند. سركار خانم دكتر بهاره سازمند، دانشیار مطالعات منطقه‌ای دانشگاه تهران نیز به‌مانند همیشه در ترغیب و تسهیل فرایند كار نقشی بی‌بدیل داشته‌اند. ضمن تشكر از این بزرگواران و آرزوی موفقیت و سلامتی برای آن‌ها، از مسئولان محترم انتشارات مخاطب و نیز جناب دكتر طالبی آرانی و جناب آقای دارابی كه اهتمام در چاپ و انتشار این اثر را متقیل شدند سپاسگزاری می‌كنم.