مکاتبات مارکس و انگلس (جلد دوم نوامبر 1850 ـ دسامبر 1851)

نامه‌های مارکس و انگلس درمجموع منبع پرباری هستند برای آشنایی با فعالیت‌های تئوریک و عملی آن‌ها. مکاتبات این دو اندیشمند، از یک طرف منعکس‌کننده روند تکامل نظریاتشان در سه زمینه دیالکتیک و ماتریالیسم تاریخی، اقتصاد سیاسی و تئوری کمونیسم علمی می‌باشد و از دیگر سو اطلاعاتی مهم و ارزشمند از فعالیت عملی آن‌ها در زمینه‌های مختلف به‌دست می‌دهد؛ ازجمله نقششان در پایه‌گذاری، سازماندهی و رهبری اتحادیه کمونیست‌ها، بین‌الملل اول کارگران و سایر سازمان‌های پرولتری و جنبش‌های کارگری اروپا.

این مکاتبات نه‌تنها نشان می‌دهند که آثار این دو اندیشمند چگونه شکل گرفته‌اند؛ بلکه در عین حال منعکس‌کننده روابط شخصی آنها با افراد خانواده، دوستان و دشمنانشان نیز می‌باشند. محتوای این نامه‌ها از یک طرف بیانگر آزار و اذیت‌های پلیسی و از طرف دیگر حاوی نکاتی تکان‌دهنده از محرومیت‌های مادی و تنگدستی آزاردهنده خانواده مارکس در لندن است.

فقر مستمر معیشت، فشارهای بی‌وقفه طلبکاران، مرگ فرزندان و مهم‌تر از همه بیماری‌ای که گریبانگیر مارکس شده بود، همه و همه زندگی را برای این خانواده مهاجر در لندن دشوار و حتی تحمل‌ناپذیر کرده بود. در چنین شرایط دشواری کمک‌ها و ازخودگذشتگی‌های انگلس بی‌اندازه در تسهیل معیشت و زندگی مارکس و خانواده‌اش مؤثر بوده است. با جرئت می‌توان گفت که بدون کمک‌های انگلس، هرگز مارکس قادر نبود به مطالعات و خلق آثار ارزشمندش ادامه دهد.