حزب توده ایران (1400-1320)

در تاریخ تحزب در ایران واژه حزب بیش از همه بی‌گمان با حزب توده ایران درآمیخته است. فراتر از آن، شاید اصطلاحاتی چون مبارزه سیاسی و حتی سیاست در دوران معاصر با نام این حزب گره خورده باشد. شگفت آنکه در این مبارزه سیاسی، از یک سو وفاداری به آرمان ها و خواسته‌های مردم و فداکاری و تلاش در راه توسعه سیاسی و فرهنگی کشور و گسترش جامعه‌پذیری و آموزش سیاسی و از دیگر سو خطا و خیانت و خدعه و شیفتگی یا سرسپردگی به بیگانه در مراحل مختلف حیات این حزب و گاه هم‌زمان از سوی عناصر متفاوت توده‌ای بسیار دیده شد. بر این نکات، باز می‌توان افزود که بیشترین نویسندگان، شاعران، روشن‌فکران و فرهیختگان جامعه ایرانی یا دست‌کم بخش قابل توجهی از آنان، یا به این حزب تعلق داشته اند یا به احزاب و گروه های منشعب و معارض با آن، که به هر روی خاستگاه و پرورشگاه نخستین آنان حزب توده بوده است. طرفه آنکه از آغاز دهه بیست یا دومین دوره تحزب در ایران، پیدایی حزب توده در مقام تشکل سیاسی شاخص چپ در ایران، چه به صورت واکنشی و چه به شکل تقلیدی به تکوین دیگر احزاب و گروه های سیاسی اعم‌از دینی و ملی و دولتی انجامید.
بر این اساس، مطالعه و بررسی بیش از هشتاد سال حیات حزب توده ایران در راه شناخت تاریخ تحزب و کنش‌های سیاسی در ایران ضرورتی انکارناپذیر است. اغلب آثاری که در باب احزاب و تشکل‌های سیاسی ایران نگاشته شده، یا از سوی خود این احزاب و هواداران آن‌ها به‌گونه‌ای ستایش‌آمیز یا توجیه‌گر و یا از سوی مخالفان آن‌ها یا به‌طور کلی مخالفان تحزب و تشکل نگاشته شده و طبعا دور از حب و بغض نیست. حزب توده ایران نیز مستثنا از این قاعده نبوده است. به‌این‌ترتیب، با وجود انبوه نوشته‌ها و اسنادی که در باب حزب توده انتشار یافته یا در آن به حزب توده نیز پرداخته شده، شاید هنوز جای نوشته‌ای توصیفی، منصفانه و بی‌طرفانه در این ‌خصوص خالی بود. در نگارش این اثر در عین ارائه شناخت بالنسبه جامعی از این حزب، سعی بر اختصار و ذکر مباحث اصلی و پرهیز از تفصیل و تطویل کلام بود. طبعا برای مطالعه تفصیلی جزئیات و هریک از مباحث فرعی و حاشیه‌ای که به جهتی مورد توجه خوانندگان قرار گیرد، می‌توان به آثاری که به آن‌ها ارجاع شده یا دیگر منابع مراجعه کرد. بخش مکمل و پیوست این اثر که شاید برای نخستین‌بار منتشر می‌شود، زندگی‌نامه صدها تن از سران و فعالان حزب توده ایران است.