تشکیلات و آداب دیپلماتیک در ایران

موضوع پژوهش حاضر تشکیلات و آداب دیپلماتیک در ایران از آغاز قاجار تا پایان دوره¬ی ناصری است. این امر در تاریخ ایران به شیوه¬ی سنتی از امتیازات خاص مقام سلطنت و به شکل ظاهری در دوره¬ای تحت نظر دیوان رسایل و در دوره¬ای دیگر منشی¬الممالک بود. با توجه به اهمیت دیپلماسی در روابط رسمی خارجی و آغاز این مناسبات در دوره¬ی قاجار وزارتی شکل گرفت که امور مربوط به مراودات خارجی را تنظیم کند. شناسایی روند تشکیلاتی شدن و مدون گشتن اجزای این وزارت و همچنین نحوه¬ی اجرای آداب دیپلماتیک هم در پذیرش سفرا و هم در ارسال آن¬ها مساله¬ی این پژوهش می¬باشد. وزارت خارجه در عهد وزارت میرزا ابوالحسن¬خان شیرازی تا میرزا مسعود انصاری چندان پیچیده نبود. از دوره¬ی صدارت امیرکبیر با اصلاحاتی که وی در وزارت خارجه به وجود آورد روند تشکیلاتی شدن این وزارت¬خانه آغاز شد و در دوره¬ی اول وزارت میرزا سعیدخان موتمن¬الملک و بعد از او میرزا حسین¬خان سپهسالار اداره¬هایی شکل گرفت اما نهادی شدن وزارت امور خارجه از (1297ق) به طور رسمی آغاز شد و در (1299ق) با صدور نظام¬نامه¬ی وزارت خارجه تشکیلات دیپلماتیک ایران نمود عینی پیدا کرد و در دوره¬ی وزرای بعدی تا آخر حکومت ناصرالدین¬شاه نیز تغییرات و تحولاتی در راستای تثبیت این نهاد انجام گرفت. روش تحقیق در این موضوع توصیفی و مبتنی بر اسناد، نسخ خطی و منابع کتابخانه¬ای است. نتیجه¬ی به دست آمده نشان می¬دهد تشکیلات وزارت خارجه در دوران فتحعلی¬شاه و محمدشاه در وجود وزیر خارجه، نایب، چند منشی، مترجم و نویسنده خلاصه می¬گردید. این روند با نهادی شدن تشکیلات وزارت خارجه در دوره¬ی ناصری متحول و وزارت خارجه با اجزا و ادارات متعدد و دفاتر منظم تحت اداره¬ی وزیر خارجه درآمد. آداب دیپلماتیک نیز که در پیوند با سنت جامعه¬ی قاجاری بود تحت تاثیر شرایط زمانه تغییر و همگام با تشکیلاتی شدن وزارت خارجه بر اساس قاعده و نظم خاصی منسجم گردید. واژه¬های کلیدی: قاجاریه، تشکیلات دیپلماتیک، آداب دیپلماتیک، وزارت خارجه، سفیر، وزیرمختار، نمایندگان خارجی.