كتاب حاضر می‌كوشد چگونگی شكل‌گیری این مؤسسه و سیر حركتِ آن را شرح دهد و نشان دهد كه در چارچوب این مكتب چه اندیشه‌هایی شكل گرفت، چه مفاهیمی طرح شد، و چه روشی برای تحلیل و تعبیر مسائل اجتماعی در پیش گرفته عرضه شد. در فصل اول كتاب از میراث سیاسی ـ اجتماعی آلمان در تاریخ معاصر یاد می‌شود؛ در فصل دوم چگونگی ظهور و تكوین مؤسسه‌ی تحقیقات اجتماع یا مكتب فرانكفورت مورد بررسی قرار می‌گیرد؛ در فصل سوم، اصول، مبانی و رویكردهای گوناگون نظریه‌ی انتقادی معرفی می‌شود؛ در فصل چهارم از نظریه‌ی انتقادی و علوم اجتماعی سخن می‌رود؛ فصل پنجم كتاب به نظریه‌ی فرهنگ و زیبایی‌شناسی و هنر می‌پردازد؛ و فصل ششم كنكاشی است در آراءِ یورگن هابرماس و كوشش‌های او برای بازسازی نظریه‌ی انتقادی.

در جهان امروز،‌ ما شاهد پایما‌ل‌شدن حق برخورداریِ تمام آحاد بشر از حقوق انسانی خویش در مقام افرادی برابر، صرف‌نظر از جنسیت،‌ رنگ پوست، سن، جایگاه اجتماعی، قومیت، اعتقادات، به‌ویژه از سوی حکومت‌ها و دولت‌های جهان هستیم،‌که بر تأمین منافع خود چشم دوخته‌اند و منافع و حقوق مردم خود و ملت‌های دیگر را نادیده گرفته‌اند. و این چیزی نبوده که از دید روشن‌فکران در جای‌جای پهنه‌ی زمین دور بماند. در این کتاب شش تن از متفکران نام‌دار به افشای برخی از واقعیات و رخدادهایی پرداخته‌اند که در فلسطین، افغانستان، آمریکای لاتین، اروپای شرقی و بسیاری مناطق دیگر اتفاق افتاده‌اند، و از وهنی سخن گفته‌اند که هر روز بر انسان می‌رود. عنوان مقالاتی كه آن‌ها پرداخته‌اند عبارت‌اند از: «تأملاتی در باب تبعید و مهاجرت روشن‌فكران»، «یادداشت‌هایی از شیلی»، «ژنرال»، «زیر چشم‌های شرقی»، «بازی توسعه»، و «زندگی در عكس».

«سیاحت‌نامه‌ی ابراهیم‌بیگ در واقع دائره‌المعارف جامع اوضاع ایران در اواخر قرن سیزدهم هجری است كه با قلمی تند و بی‌پروا و بی‌گذشت تحریر شده است… این نخستین رمان اصیل اجتماعی از نوع اروپایی در زبان فارسی است كه زندگی مردم ایران را همچنان كه بوده تشریح كرده و از این حیث شباهت زیادی به رمان نفوس مرده نویسنده‌ی بزرگ روس، نیكلا گوگول، دارد…» (یحیی آرین‌پور) «انتقاد همه‌جانبه‌ای است بر حیات جامعه‌ی ایرانی كه سیاست، اقتصاد، روحانیت، تعلیمات، اخلاق، اعتقادات و تقریبآ همه‌ی متعلقات اجتماعی را نقادی می‌كند» (فریدون آدمیت) سیاحت‌نامه‌ی ابراهیم‌بیگ یكی از مهم‌ترین آثار دوره‌ی انقلاب مشروطه و پیشتاز رمان‌نویسی اجتماعی در ایران است، و هم از دیدگاه تأثیر ادبی در تاریخ ادبیات نوین ایران و هم از نظر نفوذ اجتماعی در عصر خویش نقش بسیار مهمی ایفا كرده است. و شاید بتوان گفت كه ارزش سیاحت‌نامه در انقلاب مشروطه‌ی ایران نظیر ارزش كتاب قرارداد اجتماعی در انقلاب كبیر فرانسه است. سیاحت‌نامه قصه‌ی سیاسی عاشقانه‌ای است كه با طنز و عصبیت روایت می‌شود. داستان كه با گزارش واقع‌گرای یك مسافرت آغاز می‌شود، اندك‌اندك معنایی تمثیلی به خود می‌گیرد، یعنی پوسته‌ی حادثه‌ها را می‌شكافد و به حوادث و بازیگران خود معنایی تاریخی یا اسطوره‌ای می‌بخشد و بدین طریق در گنجینه‌ی ادبیات نوین ایرانی جایگاهی ممتاز می‌یابد.

مقدمه‌اى سیاسى بر فلسفه چهارده مقاله‌ى شناخته‌شده و تحسین‌شده‌ى لئو اشتراوس را در خود جاى داده است. مقالات “فلسفه سیاسى چیست؟”، “حق طبیعى و رویکرد تاریخی”، “نسبی‌گرایی”، و “یک مؤخره” مهم‌ترین منابع براى فهم تقابل اشتراوس با پوزیتیویسم و تاریخ‌گرایى هستند. مقالات “تعقیب و آزار و هنر نوشتار” و “در باب نوع فراموش‌شده‌اى از نوشتار” خواننده را با نظریه‌ى اشتراوس در باب روش صحیح خوانش متون فلسفى یا همان هنر بین‌خطوط‌خوانى آشنا می‌کنند. مقالات “تربیت لیبرال چیست؟” و “تربیت لیبرال و مسئولیت” ملاحظات صریح و شدیداً مناقشه‌برانگیز اشتراوس درباب مسئله‌ى تربیت و فرهنگ را مطرح می‌کنند. مقالات “در باب فلسفه‌ى سیاسى کلاسیک”، “چگونه فلسفه‌ى قرون میانه را مطالعه کنیم؟”، “سه موج مدرنیته”، و “در باب قانون طبیعی” واضح‌ترین نظریات اشتراوس در باب تاریخ فلسفه‌ى سیاسى یا همان “جدال قدما و مدرن‌ها” را درخود جاى داده‌اند. و در نهایت، مقالات “اورشلیم و آتن” و “پیشرفت یا بازگشت؟” تأملات اشتراوس در باب رابطه‌ى فلسفه و الاهیات، عقل و وحی، یا همان “مسئله‌ى الاهیاتى ـ سیاسی” را مطرح می‌کنند. بر همین اساس می‌توان گفت که این مجموعه خطوط کلى فلسفه‌ى سیاسى لئو اشتراوس را ترسیم می‌کند. همان فلسفه‌ى سیاسی‌اى که تلاش می‌کند با کنارزدن آنچه اشتراوس “شبه‌فلسفه‌ها” یا موانع “مصنوعی” فلسفه‌ورزى می‌نامد، راه را براى احیاى فلسفه در معناى آغازین و اصیل آن باز کند. همان فلسفه‌ى سیاسى که مقدمه‌ى سیاسى بر فلسفه است.

این كتاب در چالش با اندیشه‌ی پست‌مدرن نوشته شده است، و می‌كوشد با بررسی آراءِ چهار تن از پردازندگان اصلی این نگرش، نگرش انتقادی خود را سازمان دهد. بخش اول، “خردستیزی در اندیشه‌ی پست‌مدرن”، تصویری كلی از وضعیت پست‌مدرن ترسیم می‌كند و به‌ویژه به بررسی آراءِ ژان‌فرانسوا لیوتار و ژاك دریدا اختصاص دارد. بخش دوم، “نقد نیچه از اخلاق”، به بررسی دیدگاه‌های نیچه می‌پردازد كه نفوذی عمیق بر اندیشه‌ی پست‌مدرن داشته و از پیش‌قراولان آن است. بخش سوم كتاب، “میشل فوكو و اندیشه‌ی انتقادی”، در واقع می‌خواهد به این پرسش پاسخ دهد كه آیا پست‌مدرنیسم چارچوب فكری مناسبی برای ارزیابی درست و همه‌جانبه‌ی مشكلات جهان مدرن هست یا نه. به این منظور، كار فوكو در مقام متفكر برجسته‌ی پست‌مدرن، با اندیشه‌ی انتقادی هابرماس، منتقد برجسته‌ی اندیشه‌ی پست‌مدرن، مقایسه شده است. یكی از هدف‌های اصلی كتاب حاضر، افزون بر معرفی اندیشه‌ی پست‌مدرن و طرح نكات انتقادی درباره‌ی آن، تأكید بر وجهی از اندیشه و نگارش فلسفی است: روشن اندیشیدن و تعهد به وجه استدلالی در اندیشه‌ی فلسفی.

این کتاب سعی در بررسی این پرسش‌ها دارد که چرا با وجود سابقه‌ی چندین دهه‌ای مدرنیزاسیون و گسترش شهرنشینی و رشد قشرهای متوسط جدید که دارای سابقه‌ی تشکل و مبارزات سیاسی (در قلب احزاب ملی‌گرا، لیبرال و چپ) نیز بودند، و هنگامی که به‌زعم بسیاری از پژوهش‌گران قشرهای سنتی رو به زوال بوده و گروه‌های متوسط جدید حامل نوسازی جامعه و سازندگان آینده‌ی اقتصادی‌ـ‌سیاسی و توسعه‌ی کشور شمرده می‌شدند، در دهه‌های پایانی سده‌ی بیستم آرمان‌های اجتماعی و سیاسی قشرهای سنتی به گفتمان سیاسی مسلط در ایران تبدیل شد؟ قشرهای میانی جامعه‌ی ایران، اعم از سنتی و جدید، در سال‌های 1320 تا 1380 چه تغییراتی یافته‌اند؟ چه ارتباطی میان تغییرات و تحولات درونی “طبقه‌ی متوسط” و تحولات گفتمان‌های سیاسی ایران معاصر وجود داشته و نقش این “طبقه” در آن تحولات چه بوده است؟ و …

هابسبام از ماركسیست‏هاى صاحب‏نام این عصر است و خوانندگانْ آثارش را با علمِ به این مسئله مى‏خوانند. نوشته‏هاى او ویژگى‏هایى دارد كه آن‏ها را شاید بیش از دیگران قابل تعمق مى‏كند. او از ابتدا موضع و جهان‏بینى خود را روشن مى‏كند و مى‏گوید كه دیدگاهش چیست. او به مبارزات طبقاتى (درون‏ملتى)، به نحوه‏ى كم‏رنگ شدن آن‏ها تحت‏تسلط دیدگاه‏ها و فشارهاى ناسیونالیستى، و به ضرورت‏هاى درونى دنیاى سرمایه‏دارى و عمل واقعى اقتصادى و سیاسى جهانى و حوادث و جنگ‏هاى جهانى توجه دارد، اما آن‏ها را معلول خواست این یا آن سیاست‌مدار و یا تصادفات بى‏دلیل نمى‏انگارد. او پس از شرح وقایع و رخدادها، برداشت شخصى خود را نیز اعلام مى‏كند. و این نكته‏اى است كه آثار هابسبام را برجسته و قابل اعتماد مى‏كند، و موجب مى‏شود هیچ صاحب‏نظرى نتواند از اثر او بگذرد و یا آن را نادیده بگیرد. عصر نهایت‏ها در واقع ادامه‏ى سه‏گانىِ مشهور نویسنده، قرن نوزدهم دیرپا، است. هابسبام در این كتاب، قرن بیستم را به سه مرحله یا حالت تاریخىِ كاملاً مشخص تقسیم مى‏كند: در دوران آشوب اولیه (“عصر فاجعه”، 1914 ـ 1945)، جهان سرمایه‏دارى لیبرالِ قرن نوزدهم به ورطه‏ى جنگ جهانى و بحران عمومى سقوط كرد. پس از آن، دوران میانى (“عصر طلایى”، 1945 ـ 1973) سر رسید كه در آن سرمایه‏دارىِ تجدید سازمان‏یافته واردِ مرحله‏ى گسترش بى‏سابقه شد. و سرانجام، این عصرِ طلایى به دوران سومى منتهى شد (“دوران فروریزش”، 1973 ـ 1991) كه مشخصه‏ى آن از دست دادن مجدد كنترل و سقوط نسبى بود.

این كتاب را در واقع می‌توان مكمل كتاب دیگر نویسنده، نظریه‌های اجتماعیِ كلاسیك، دانست. یان كرایب در این كتاب به نظریه‌ی اجتماعی پس از ماركس، وبر، دوركیم و زیمل می‌پردازد و تحولات آن را از جنگ دوم جهانی به بعد پی می‌گیرد. نویسنده در بخش یكم كه عنوان “مقدمه” را بر خود دارد، به بحث درباب تفكر نظری می‌پردازد. در بخش دوم “نظریه‌های كنش اجتماعی” را طرح می‌كند. در این بخش از كاركردگرایی ساختاری و آراءِ پارسونز، نظریه‌ی انتخاب عقلانی، كنش متقابل نمادین، جامعه‌شناسی پدیدارشناختی و روش‌شناسی مردم‌نگر و نظریه‌ی ساختاربندیِ آنتونی گیدنز سخن می‌رود. در بخش سوم كه “از كنش تا ساختار” نام دارد، ساختارگرایی، ماركسیسم ساختارگرا، پساساختارگرایی و پسامدرنیسم موضوع بحث هستند. در بخش چهارم كه “از ساختار یا كنش به ساختار و كنش” نام دارد، دیدگاه‌های مكتب فرانكفورت و یورگن هابرماس مورد بررسی قرار می‌گیرند. در پایان، در فصل كوتاهِ “نتیجه‌گیری: بازی كردن با اندیشه‌ها” نویسنده بار دیگر به بحث درباب نظریه می‌پردازد: چرا باید به مطالعه‌ی نظریه‌ی اجتماعی پرداخت؟ چگونه نظریه‌ی اجتماعی را به كار ببندیم؟ و در پایان به بررسی پدیده‌ی “شخصیت مدرن” می‌پردازد.

روسو یكی از بزرگ‌ترین افسون‌گران ادبیات سیاسی است. او خیلی بیش از مونتسكیو بر انقلاب فرانسه، حقوق اساسیِ آن، تفكر سیاسی جدید، تدوین و جایگاه قانون در جامعه تأثیر داشته است. در این زمینه قرارداد اجتماعی عمده‌ترین اثر او به شمار می‌رود. روسو در قرارداد اجتماعی با دید انتقادیِ شدید نسبت به نظریه‌ی پیشگامانی كه در گذشته‌های دور و نزدیك در زمینه‌ی قرارداد اجتماعی اظهار نظر كرده بودند و با قرار گرفتن در بستر حقوق و نه در محدوده‌ی واقعات، كامل‌ترین پاسخ را در مورد مسئله‌ای كه تا آن زمان غیر قابل پاسخ بود ارائه داد: چگونه باید میان آزادی و نظم اجتماعی آشتی برقرار كرد؟ آن‌چه به این ویراست از كتاب ویژگی خاصی بخشیده آن است كه در سراسرِ كتاب، پس از هر صفحه از متنِ قرارداد اجتماعی، صفحه یا صفحاتی، تحت عنوان “در زمینه‌ی متن”، آمده كه به مطالبی اختصاص داده شده كه از دوران یونان باستان تاكنون در زمینه‌ی مسائلی كه در آن قطعه‌ی قرارداد اجتماعی مورد بحث قرار گرفته، عنوان شده است.